Biên Hòa

Biên Hòa (1832–1975) là một tỉnh cũ ở Đông Nam Bộ Việt Nam.

700px Southvietmap Bản đồ hành chính Việt Nam Cộng hòa năm 1967, cho thấy địa giới Biên Hòa

Lịch sử

Vùng đất Biên Hòa xưa

Chưởng cơ Nguyễn Hữu Cảnh (còn có tên Nguyễn Hữu Kính) được chúa Nguyễn Phúc Chu cử vào kinh lược xứ Đàng Trong đã thành lập dinh Trấn Biên, tiền thân của Biên Hoà sau này. Năm Gia Long thứ 7 (1808), dinh Trấn Biên được đổi thành trấn Biên Hòa, huyện Phước Long thuộc dinh Trấn Biên được nâng lên thành phủ Phước Long, các tổng được nâng lên thành huyện. Trấn Biên Hòa (gồm 1 phủ Phước Long) là một trong 5 trấn dưới thời Gia Long, thuộc Gia Định thành.

Trấn Biên Hoà (1808–1832) hay Biên Hòa (1832 – 1861, chữ Hán: 邊和省) có địa giới hành chính hết sức rộng, bao gồm vùng đất các Đồng Nai, Bà Rịa – Vũng Tàu, Bình Phước, Bình Dương và một phần Thành phố Hồ Chí Minh ngày nay, với tổng diện tích lên đến trên 17.000 km².

Nhà Nguyễn Độc lập

700px NamKyLucTinh1841 1862 Tỉnh Biên Hòa trong bản đồ Nam Kỳ Lục Tỉnh giai đoạn (1832-1862) 700px NamKyLucTinh1861 Tỉnh Biên Hòa trong bản đồ Nam Kỳ Lục (Basse Cochinchine)

Tỉnh được thành lập năm Minh Mạng thứ 13 (1832) và là một trong 6 của Nam Kỳ (Nam Kỳ lục ).

Năm Minh Mạng thứ 18 (1837), đặt thêm phủ Phước Tuy, tách hai huyện Long Thành và Phước An của phủ Phước Long đặt thuộc phủ Phước Tuy mới lập trực thuộc Biên Hòa, đồng thời tách phần đất phía bắc hai huyện này lập thành huyện mới Long Khánh với 6 tổng là Long Xương, Long Cơ, An Trạch, An Viễn, Tập Phước và Khánh Nhơn. Như vậy Biên Hòa có 2 phủ Phước Long và Phước Tuy. Phủ Phước Long gồm: 2 huyện Phước Chính, Bình An và kiêm nhiếp 2 huyện Phước Bình, Nghĩa An. Phủ Phước Tuy gồm 2 huyện Long Thành và Phước An, và kiêm nhiếp 1 huyện Long Khánh.

Đến năm 1840, đặt thêm 4 phủ Tân Định, Tân Bình, Tân Lợi, Tân Thuận và nhiều huyện.

Theo Hiệp ước Nhâm Tuất năm 1862, Biên Hòa bị cắt nhượng cho Pháp cùng với Gia Định và Định Tường.

Thời Pháp thuộc

700px Bien Hoa Province 1881 Bản đồ hạt Biên Hòa năm 1881

Năm 1876, Biên Hòa bị Pháp giải thể và biến thành 3 tiểu khu, còn gọi là hạt tham biện (arrondissement): Biên Hòa, Thủ Dầu Một và Bà Rịa.

Từ ngày 1 tháng 1 năm 1900 hạt tham biện Biên Hòa trở thành theo Nghị định ngày 20 tháng 12 năm 1899 của Toàn quyền Đông Dương đổi tên tất cả các hạt tham biện thành . Thời kỳ này, địa giới Biên Hòa bao gồm Đồng Nai, một phần các Bình Phước và Bình Dương hiện tại.

Năm 1939, Biên Hòa có 5 quận: Châu Thành, Long Thành, Xuân Lộc, Tân Uyên, Núi Bà Rá.

Việt Nam Cộng hòa

Trong chiến tranh Việt Nam, địa giới nhiều lần thay đổi, chia tách và sáp nhập với các khác.

Phân chia theo VNDCCH và MTDTGPMN

Chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và Mặt trận Dân tộc giải phóng miền Nam Việt Nam đã nhiều lần tách nhập Biên Hòa với các Thủ Dầu Một, Bà Rịa – Long Khánh, với các tên gọi: Biên Hoà, Long Khánh, Thủ Biên, Bà Biên, Bà Rịa – Long Khánh, U1 (một đơn vị chiến trường ngang cấp được thành lập tháng 9 năm 1965, gồm thị xã Biên Hòa và huyện Vĩnh Cửu, đến tháng 10 năm 1967, có thêm huyện Trảng Bom), phân khu 4, phân khu Thủ Biên, Tân Phú.

Sau ngày Cách mạng tháng Tám năm 1945 thành công đến tháng 5 năm 1951, Biên Hòa bao gồm cả phần đất ngày nay thuộc Bình Phước, một phần đất của Bình Dương. Từ tháng 5 năm 1951 đến cuối năm 1954 chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa sáp nhập Biên Hòa với Thủ Dầu Một thành Thủ Biên. Địa giới Thủ Biên bao gồm phần đất các Đồng Nai, Bình Dương, Bình Phước, thành phố Thủ Đức (Thành phố Hồ Chí Minh) ngày nay, trừ huyện Long Thành lúc này được giao về Bà Rịa – Chợ Lớn.

Cuối năm 1954, Thủ Biên được tách ra lập lại hai : Biên Hòa và Thủ Dầu Một. Tỉnh Biên Hòa khi đó bao gồm thị xã Biên Hòa và 5 huyện: Vĩnh Cửu, Long Thành, Tân Uyên, Xuân Lộc và Bà Rá.

Từ tháng 9 năm 1960 đến tháng 7 năm 1961, chính quyền Mặt trận Dân tộc giải phóng miền Nam Việt Nam và Việt Nam Dân chủ Cộng hòa lại tái lập Thủ Biên. Tháng 7 năm 1961, Thủ Biên được tách thành 3 : Thủ Dầu Một, Biên Hòa và Phước Thành. Tỉnh Biên Hòa được thành lập lại gồm các huyện Vĩnh Cửu, Long Thành, Nhơn Trạch và thị xã Biên Hòa.

Từ tháng 3 năm 1963 đến tháng 12 năm 1963 và từ tháng 11 năm 1966 đến tháng 10 năm 1967, chính quyền Mặt trận Dân tộc giải phóng miền Nam Việt Nam và Việt Nam Dân chủ Cộng hòa sáp nhập với Bà Rịa thành Bà Biên. Tháng 4 năm 1964, thị xã Biên Hòa được tách ra thành lập một đơn vị hành chính riêng, trực thuộc Khu ủy miền Đông. Tỉnh Biên Hòa còn lại các huyện: Long Thành, Nhơn Trạch, huyện Cao Su, Ban cán sự di cư.

Đầu năm 1965, thị xã Biên Hòa được nâng lên thành một đơn vị tương đương cấp , có phiên hiệu là U1, gồm thị xã Biên Hòa và huyện Vĩnh Cửu. Như vậy trên địa bàn Đồng Nai, thời kỳ này có 3 đơn vị hành chính cấp : Biên Hòa (nông thôn), Long Khánh và U1 (Biên Hòa thị). Bên cạnh U1, Biên Hòa có các huyện Long Thành, Nhơn Trạch, Ban cán sự Cao Su; Long Khánh có thị xã Long Khánh và các huyện Xuân Lộc, Định Quán và huyện Cao Su.

Tháng 12 năm 1967, thực hiện chủ trương chuyển hướng chiến lược của Đảng Cộng sản Việt Nam, các huyện Long Thành, Nhơn Trạch và huyện cao su Bình Sơn được sáp nhập với quận 1, quận 9, Nam huyện Thủ Đức, quận Cần Giờ (Sài Gòn), để lập Phân khu 4. Còn lại U1, gồm thị xã Biên Hòa, huyện Vĩnh Cửu, huyện Trảng Bom.

Năm 1971, chiến trường được bố trí lại thành hai phân khu: phân khu Bà Rịa và phân khu Thủ Biên. Tháng 10 năm 1972, thực hiện chỉ thị của Trung ương Cục miền Nam, các phân khu bị giải thể, Bà Rịa – Long Khánh và Biên Hòa được lập lại. Tỉnh Biên Hòa thời kỳ này có các huyện Vĩnh Cửu, Trảng Bom (từ tháng 10 năm 1973 trở thành huyện Thống Nhất), Long Thành, Nhơn Trạch, Duyên Hải, Tân Uyên, Dĩ An (từ năm 1973, Tân Uyên, Dĩ An trở về Thủ Dầu Một), huyện cao su Bình Sơn và thị xã Biên Hòa. Tháng 6 năm 1973, Biên Hòa được tách thành hai đơn vị ngang cấp : Biên Hòa nông thôn có các huyện: Vĩnh Cửu, Trảng Bom, Long Thành, Nhơn Trạch, Duyên Hải, Cao Su. Biên Hòa đô thị được gọi là Thành phố Biên Hòa. Tháng 10 năm 1973, thành lập Tân Phú, gồm các huyện Tân Uyên, Phú Giáo, Độc Lập và Định Quán. Tỉnh này tồn tại cho đến khi lập Đồng Nai.

Phân chia theo VNCH

Về phía chính quyền Việt Nam Cộng hòa, Sắc lệnh 143-NV ngày 22 tháng 10 năm 1956 của Tổng thống chia Biên Hòa thành 3 : Biên Hòa, Long Khánh, Phước Long (có thêm phần đất của Thủ Dầu Một). Theo Nghị định số 140-BNV/HC/ND của Bộ trưởng Bộ Nội vụ ngày 2/5/1957, Biên Hòa mới gồm 4 quận, 11 tổng, 84 xã:

Quận Châu Thành Biên Hòa, quận lỵ: Bình Trước, có 3 tổng: Phước Vĩnh Thượng, Phước Vĩnh Trung, Long Vĩnh Thượng
Quận Long Thành, quận lỵ: Phước Lộc Xã, có 2 tổng: Thành Tuy Thượng, Thành Tuy Hạ
Quận Dĩ An, quận lỵ: An Bình Xã, có 3 tổng: An Thủy, Chánh Mỹ Thượng, Long Vĩnh Hạ
Quận Tân Uyên, quận lỵ: Uyên Hưng, có 3 tổng: Chánh Mỹ Trung, Chánh Mỹ Hạ, Phước Vĩnh Hạ.

Ngày 23 tháng 1 năm 1959, tách một phần đất quận Tân Uyên, cùng phần đất của các khác lập Phước Thành. Khi đó Biên Hòa phía bắc giáp Phước Thành, phía đông giáp Long Khánh, phía đông nam giáp Phước Tuy, phía tây và tây nam giáp hai Gia Định và Bình Dương.

Ngày 7 tháng 2 năm 1963, đổi tên quận Châu Thành Biên Hòa thành quận Đức Tu, quận lỵ dời về Tam Hiệp.

Ngày 9 tháng 9 năm 1960, tách một phần đất quận Long Thành, lập quận Nhơn Trạch, quận lỵ đặt tại Phú Thạnh. Quận Nhơn Trạch có 2 tổng: Thành Tuy Trung (7 xã) và Thành Tuy Hạ (6 xã). Đồng thời nhập 2 quận Quảng Xuyên, Cần Giờ ( Phước Tuy) vào Biên Hòa.

Ngày 22 tháng 3 năm 1963, lập quận mới Công Thanh, gồm 2 tổng: Thanh Quan (6 xã), Thanh Phong (6 xã), quận lỵ đặt tại Tân Phú.

Dân số Biên Hòa 1967
Quận	Dân số
Công Thanh	23.129
Dĩ An	30.377
Đức Tu	148.374
Long Thành	26.095
Nhơn Trạch	49.553
Tân Uyên	14.064
Tổng số	291.592

Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam

Tháng 2 năm 1976, sáp nhập với Bà Rịa (kể cả Vũng Tàu) (tức Phước Tuy của Việt Nam Cộng hòa) và Long Khánh thành Đồng Nai mới, lỵ đặt tại thành phố Biên Hòa. Tuy nhiên, đến năm 1991, địa bàn Phước Tuy cũ lại được tách ra để tái lập Bà Rịa – Vũng Tàu.

Hiện nay, địa danh “Biên Hòa” chỉ còn được dùng để chỉ thành phố Biên Hòa, đơn vị hành chính cấp huyện trực thuộc Đồng Nai và là lỵ của Đồng Nai.

Như vậy, địa bàn Biên Hòa thời Việt Nam Cộng hòa hiện nay tương ứng với thành phố Biên Hòa, các huyện Long Thành, Nhơn Trạch và một phần các huyện Trảng Bom, Vĩnh Cửu thuộc Đồng Nai; thành phố Dĩ An, một phần thành phố Tân Uyên và một phần huyện Bắc Tân Uyên thuộc Bình Dương ngày nay.

Phân chia hành chính

Năm 1897

Toàn Biên Hòa được chia thành 16 tổng:

Tổng Bình Lâm Thượng có 10 làng: An Lộc, Bình Lộc, Hưng Lộc, Phong Lộc, Phú Lộc, Quới Lộc, Tân Lộc, Thuận Lộc, Xuân Lộc, Chánh Lộc
Tổng Chánh Mỹ Hạ có 15 làng: An Linh, Bình Cơ, Chánh Hòa, Chánh Hưng, Lạc An, Mỹ Lộc, Phước Hòa, Phước Vinh, Tân Lợi, Tân Lập, Tân Nhuận, Thanh Hòa, Thường Lang, Mỹ Đức, Tân Tịch
Tổng Chánh Mỹ Thượng có 10 làng: Bình Long, Bình Trị, Mỹ Khánh, Tân Bản, Tân Hạnh, Tân Phước Đông, Tân Thiều, Tân Vạn, Tân An, Tân Hóa
Tổng Chánh Mỹ Trung có 18 làng: An Chữ, Bình Chánh Đông, Bình Chữ, Bình Hóa, Bình Hưng, Điều Hòa, Dư Khánh, Hiệp Hưng, Nhựt Thạnh, Phước Hải Đông, Tân Ba, Tân Hội, Tân Long, Tân Lương, Tân Trạch, Tân Uyên, Thiện Khánh, Vĩnh Phước
Tổng Long Vĩnh Thượng có 19 làng: An Định, An Hòa, An Hưng, An Lợi, An Phước, An Xuân, Bình Dương, Phước Cang, Phước Hội, Phước Hưng, Long Khánh, Phước Mỹ, Long Điền, Long Trường, Tân Xuân, Thiết Tượng, Vĩnh Hòa, Vĩnh Thọ
Tổng Phước Vĩnh Hạ có 17 làng: Bình Lợi, Bình Ninh, Bình Thạnh, Bình Thảo, Thiên Quan, Tân Định, Bình An Chánh, Bình Lục, Long Chánh, Long Phú, Phú Trạch, Tân Huệ Đông, Đa Lộc, Hiền Quan, Tân Khai, Trị An, Xuân Hòa
Tổng Phước Vĩnh Thượng có 8 làng: Bình An, Bình Trước, Nhị Hòa, Nhứt Hòa, Tam Hòa, Tân Lại, Tân Mai, Vĩnh Cửu
Tổng Phước Vĩnh Trung có 13 làng: Bạch Khôi, Bình Diện, Bình Hậu, Bình Mỹ, Bình Sơn, Bình Thạnh, Bình Thới, Bình Ý, Hàm Hòa, Tân Phong, Tân Thạnh Đông, Tân Triều Đông, Tân Triều Tây
Tổng Thành Tuy Hạ có 19 làng: An Phú, Bình Quới, Long Điền, Long Hiệu, Lương Thiện, Mỹ Hội, Mỹ Khoan, Phú Mỹ, Phước An, Phước Khánh, Phước Kiến, Phước Lai, Phước Long, Phương Lương, Phước Lý, Phước Thạnh, Phước Thiền, Phước Thọ, Tân Tường
Tổng Thành Tuy Thượng có 11 làng: An Lâm, Khánh Lâm, Long Thuận, Phước Đức, Phú Lạc, Phước Lộc, Phước Thái, Tam Thiện, Thanh Nguyên, Tập Phước, Tuy Long
Tổng An Viễn có 6 làng: Cam Ngôn, La Minh, Cam Đường, Cam Mỹ, Thoại Hương, Cam Tiêm
Tổng Bình Tuy có 7 làng: Cao Cang, Định Quán, Gia Canh, Lý Lịch, Thuận Tùng, Túc Trưng, Vĩnh An
Tổng Phước Thành có 10 làng: Bao Hàm, Đông Thành, Gia An, Gia Cấp, Trà Tân, Thọ Vức, Võ Đắt, Võ Định, Võ Dõng, Võ Quảng
Tổng Tập Phước có 7 làng: Bảo Chánh, Bảo Định, Bảo Liệt, Bảo Mỹ, Long Tài, Thới Giao, Tích Thiện
Tổng Thuận Lợi có 6 làng: Can Vàng, Chôn Lâm, Đặt Trụ, Phú Quan, Phú Tron, Phú Xuân
Tổng Bình Cách có 7 làng: An Bình, An Trung, Chơn Thành, Diêm Quan, Hương Mát, Thành Công, Từ Tôn

Năm 1939

Tỉnh Biên Hòa được chia thành 5 quận:

1. Quận Châu Thành có 3 tổng với 15 làng:

Tổng Chánh Mỹ Thượng có 6 làng: Bửu Hòa, Bình Trị, Hóa An, Tân Hạnh, Tân Vạn, Tân Hiệp
Tổng Phước Vĩnh Trung có 5 làng: Bình Hòa, Bình Ý, Bửu Long, Tân Phong, Tân Triều
Tổng Phước Vĩnh Thượng có 4 làng: Bình Trước, Hiệp Hòa, Tam Hiệp, Tân Thành

2. Quận Long Thành có 3 tổng với 22 làng:

Tổng Long Vĩnh Thượng có 8 làng: An Hòa, Long Bình, Long Hưng, Phước Tân, Tam Phước, Tân Hưng, Tân An, An Lợi
Tổng Thành Tuy Thượng có 8 làng: Long An, Long Phước, Phước Hiệp, Phước Lai, Phước Lộc Xã, Phước Mỹ, Phước Thiện, Thái Thiện
Tổng Thành Tuy Hạ có 6 làng: Phú Hội, Phước An, Phước Khánh, Phước Lý, Phước Thạnh, Long Tân

3. Quận Tân Uyên có 3 tổng với 29 làng:

Tổng Chánh Mỹ Trung có 8 làng: Bình Chánh Đông, Bình Hòa, Mỹ Hòa, Mỹ Quới, Phước Thành, Tân Ba, Thái Hòa, Uyên Hưng
Tổng Chánh Mỹ Hạ có 13 làng: An Linh, Bình Cơ, Chánh Mỹ Hòa, Chánh Hưng, Lạc An, Mỹ Lộc, Phước Hòa, Phước Vĩnh, Tân Hòa, Tân Nhuận, Tân Tịch, Thanh Hòa, Thường Lang
Tổng Phước Vĩnh Hạ có 8 làng: Bình Long, Bình Phước, Lợi Hòa, Bình Thạnh, Đại An, Tân Định, Tân Phú, Thiện Tân

4. Quận Xuân Lộc có 4 tổng với 31 làng:

Tổng Bình Lâm Thượng có 6 làng: Bình Lộc, Gia Ray, Hưng Lộc, Tân Lập, Tân Phong, Xuân Lộc
Tổng An Viễn có 7 làng: Bảo Mỹ, Cam Đường, Cam Mỹ, Cam Ngôn, Cam Tiêm, Thới Giao, Tích Thiện
Tổng Phước Thành có 8 làng: Võ Dõng, Võ Quảng, Gia Cấp, Võ Định, Đông Thành, Bao Hàm, Túc Trưng, Vĩnh An
Tổng Tập Phước có 10 làng: Bảo Chánh, Bảo Định, Bảo Liệt, Long Tài, La Minh, Thoại Hương, Trà Tân, Võ Đắt, Thọ Vực, Gia An

5. Quận Núi Bà Rá có 3 tổng với 22 làng:

Tổng Bình Cách có 6 làng: An Bình, Chơn Thành, Diêm Quan, Thành Công, Sam Bô, Thanh Sơn
Tổng Thuận Lợi có 11 làng: Gia Tru, Đông Bua, Tà Bai, Tà Mon, Tà Bung, Tà Cô, Bù Trít, Bù Marr, Bù N’dot, Tam Glei, Bù Koou
Tổng Tân Thuận có 5 làng: Bù Cat, Tat Rạch, Bù K’ teik, Bù Dah, Bù Phong

Năm 1957

1. Quận Châu Thành có 3 tổng với 19 xã:

Tổng Phước Vĩnh Thượng có 9 xã: Bình Trước, Tam Hiệp, Tân Thành, Hiệp Hòa, Bùi Tiếng, Hố Nai, Trảng Bom, Bửu Hòa, Tân Vạn
Tổng Long Vĩnh Thượng có 5 xã: Long Bình, Tân Bình, Phước Tân, Long Hưng, An Hòa Hưng
Tổng Phước Vĩnh Trung có 5 xã: Tân Phong, Bửu Long, Bình Ý, Bình Hòa, Tân Triều

2. Quận Tân Uyên có 3 tổng với 33 xã:

Tổng An Phước Hạ có 9 xã: Bình Phước, Bình Long, Lợi Hòa, Tân Phú, Bình Thạnh, Thiện Tân, Tân Định, Đại An, Trị An
Tổng Chánh Mỹ Trung có 10 xã: Thái Hòa, An Thành, Bình Hòa, Bình Chánh, Mỹ Hòa, Mỹ Quới, Tân Ba, Phước Thành, Thạnh Hội, Uyên Hưng
Tổng Chánh Mỹ Hạ có 14 xã: Tân Nhuận, Tân Tịch, Mỹ Lộc, Lạc An, Thái Hưng, Chánh Hòa, Bình Mỹ, Thường Lang, Tân Hòa, Chánh Hưng, Phước Sang, Vĩnh Hòa, An Linh, Phước Hòa

3. Quận Dĩ An có 3 tổng với 12 xã:

Tổng Chánh Mỹ Thượng có 4 xã: Bình Trị, Tân Hiệp, Tân Hạnh, Hóa An
Tổng An Thủy có 4 xã: Bình An, Đông Hòa, Tân Đông Hiệp, An Bình
Tổng Long Vĩnh Hạ có 4 xã: Long Bình, Long Phước Thôn, Long Thạnh Mỹ, Long Trường

4. Quận Long Thành có 2 tổng với 21 xã:

Tổng Thành Tuy Thượng có 14 xã: Tam Phước, Tam An, An Lợi, Phước Lộc, Thái Thiện, Long Phước, Long An, Lộc An, Phước Hội, Phước Thọ, Phước Long, Phước Lai, Phước Mĩ, Phước Thiền
Tổng Thành Tuy Hạ có 7 xã: Phước An, Phú Thạnh, Đại Phước, Phú Hữu, Phước Khánh, Vinh Thạnh, Long Tân

Năm 1972

Tỉnh Biên Hòa được chia thành 6 quận:

Quận Đức Tu gồm 15 xã: Bình Trước, Tam Hiệp, Tân Thành, Hiệp Hòa, Bùi Tiếng, Hố Nai, Trảng Bom, Bửu Hòa, Tân Vạn, Long Bình Tân, Phước Tân, Long Hưng, An Hòa Hưng, Tân Phong, Bửu Long
Quận Công Thanh gồm 13 xã: Bình Ý, Bình Hòa, Tân Triều, Bình Phước, Bình Long, Lợi Hòa, Tân Phú, Bình Thạnh, Thiện Tân, Tân Định, Đại An, Trị An, Thái Hưng
Quận Tân Uyên gồm 14 xã: An Thành, Bình Hòa, Bình Chánh, Mỹ Hòa, Mỹ Quới, Tân Ba, Phước Thành, Thạnh Hội, Uyên Hưng, Tân Tịch, Thường Lang, Tân Hòa, Tân Hiệp, Tân Hòa Khánh
Quận Dĩ An gồm 8 xã: Bình Trị, Tân Hiệp, Tân Hạnh, Hóa An, Bình An, Đông Hòa, Tân Đông Hiệp, An Bình
Quận Long Thành gồm 8 xã: Tam Phước, Tam An, An Lợi, Phước Lộc, Thái Thiện, Long Phước, Long An, Lộc An
Quận Nhơn Trạch gồm 12 xã: Phước Hội, Phước Thọ, Phước Long, Phước Lai, Phước Mĩ, Phước Thiền, Phú Thạnh, Đại Phước, Phú Hữu, Phước Khánh, Vinh Thạnh, Long Tân.