Châu Đốc

	Bản đồ hành chính Châu Đốc năm 1973
Vùng	Vùng IV
Tỉnh lỵ	Thị xã Châu Phú
Phân chia hành chính	1 thị xã, 5 quận
Thành lập	1/1/1900
Giải thể	1975
Dân số (1965)
Tổng cộng	450.516 người

Châu Đốc là một tỉnh cũ của miền Nam Việt Nam cũ thuộc vùng IV, Việt Nam Cộng hòa.

Địa lý

Tỉnh Châu Đốc thời Pháp thuộc có vị trí địa lý:

Phía đông bắc Tân An
Phía nam và đông nam giáp Long Xuyên
Phía nam và tây nam giáp Hà Tiên và Rạch Giá
Phía bắc giáp Campuchia .

Lịch sử

Tỉnh Châu Đốc được thành lập vào ngày 1 tháng 1 năm 1900, tồn tại vào thời Pháp thuộc và bị chính quyền Việt Nam Cộng hòa giải thể vào cuối năm 1956, tuy nhiên sau đó Châu Đốc lại được chính quyền Việt Nam Cộng hòa tái lập vào năm 1964 lỵ là thị xã Châu Phú, tiếp tục tồn tại và bị mất tên gọi đơn vị hành chính cấp từ sau ngày 30 tháng 4 năm 1975 cho đến nay.

Thời Pháp thuộc

700px ChauDoc1890 Bản đồ Châu Đốc của Nam Kỳ thuộc Pháp năm 1900s

Châu Đốc nguyên là đất thuộc Chân Lạp, gọi là Tầm Phong Long (Kompong Long). Năm 1757, vua Chân Lạp dâng đất này cho Chúa Nguyễn. Chúa Nguyễn đặt đạo Châu Đốc nối liền với trấn Hà Tiên.

Năm 1876, Pháp chia Nam Kỳ thành 4 khu vực hành chính lớn, mỗi khu vực hành chính lại chia nhỏ thành các tiểu khu hay hạt tham biện (arrondissement administratif) thì Châu Đốc là hạt tham biện thuộc khu vực hành chính Bát Xắc (Bassac), vốn là phần đất An Giang xưa.

Theo Nghị định ngày 20 tháng 12 năm 1899 của Toàn quyền Đông Dương đổi tất cả các hạt tham biện thành thì từ ngày 1 tháng 1 năm 1900 hạt tham biện Châu Đốc trở thành Châu Đốc. Chủ Châu Đốc đầu tiên là Doceul (1900 – 1902)

Lúc bấy giờ Châu Đốc có 9 chợ là:

Châu Phú: Ngay tại Châu Đốc, làng Châu Phú, tổng Châu Phú
Tịnh Biên: Làng An Thạnh, tổng Quy Đức
Chợ Kinh: Ngay tại Tân Châu, làng Long Phú, tổng Tân Thạnh
Cái Dầu: Làng Bình Long, tổng An Lương
Trà Dư: Làng Thường Thới, tổng An Phước
Hồng Ngự: Làng Thường Lạc, tổng An Phước
Cây Mít: Làng Nhơn Hòa, tổng Quy Đức
Phú An: Làng Phú An, tổng An Thành
Xoài Tôn: Làng Hưng Nhượng, tổng Thành Tín.

Năm 1903, thời chủ Lorin (1903 – 1904), Châu Đốc có 3 quận: Tân Châu, Tri Tôn và Tịnh Biên. Đến năm 1919 có thêm quận Châu Phú và năm 1929 có thêm quận Hồng Ngự được tách từ tổng An Phước quận Tân Châu. Tỉnh lỵ đặt tại làng Châu Phú thuộc quận Châu Phú.

Từ năm 1913 đến năm 1924, Hà Tiên bị giải thể, trở thành một quận thuộc Châu Đốc. Sau đó, lại tách ra trở thành Hà Tiên độc lập như trước.

Năm 1939, Châu Đốc có 5 quận: Châu Thành, Tân Châu, Hồng Ngự, Tịnh Biên, Tri Tôn. Trong đó, quận Châu Thành được thành lập năm 1917, đến năm 1919 thì đổi tên là quận Châu Phú. Tuy nhiên năm 1939 lại đổi về tên quận Châu Thành như cũ.

Địa bàn thời điểm này tương ứng với toàn bộ các huyện thị Phú Tân, Châu Phú (trừ xã Bình Thủy), An Phú, Tân Châu, Tịnh Biên, 2/3 diện tích đất huyện Tri Tôn và thành phố Châu Đốc của Tỉnh An Giang; một phần nhỏ đất huyện Giang Thành của Kiên Giang; các huyện Hồng Ngự, Tân Hồng và thành phố Hồng Ngự, một phần nhỏ đất huyện Tam Nông, khu vực cù lao Tây của huyện Thanh Bình, Đồng Tháp ngày nay.

Giai đoạn 1945-1954

Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, Ủy ban Kháng chiến Hành chánh Nam bộ chủ trương bỏ cấp tổng, bỏ đơn vị làng, thống nhất gọi là xã, đồng thời bỏ danh xưng quận, gọi thay thế bằng huyện. Chính quyền Việt Nam Cộng hòa đến năm 1956 cũng thống nhất dùng danh xưng là xã, tuy nhiên vẫn gọi là quận cho đến năm 1975. Lúc bấy giờ, Châu Đốc là một trong 21 ở Nam Bộ.

Ngày 12 tháng 9 năm 1947, theo chỉ thị số 50/CT của Ủy ban kháng chiến hành chính Nam Bộ (chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa), lúc bấy giờ có sự thay đổi sắp xếp hành chính của Châu Đốc và Long Xuyên, thành lập các mới có tên là Long Châu Tiền và Long Châu Hậu như sau:

Tỉnh Long Châu Tiền nằm ở phía bờ trái (tả ngạn) sông Hậu, hai bên sông Tiền, thuộc khu 8 và có 5 huyện: Tân Châu, Hồng Ngự, Chợ Mới, Châu Phú B và Lấp Vò.
Tỉnh Long Châu Hậu nằm ở phía bờ phải (hữu ngạn) sông Hậu và có 6 huyện: Tịnh Biên, Tri Tôn, Thốt Nốt, Thoại Sơn, Châu Phú A và Châu Thành (bao gồm 2 lỵ Long Xuyên và Châu Đốc).

Ngày 14 tháng 5 năm 1949, huyện Lấp Vò được trả về Sa Đéc. Cũng trong năm đó, huyện Tân Châu của Long Châu Tiền chia thành 2 huyện mới là Phú Châu và Tân Châu.

Năm 1949, chính quyền Việt Minh giao huyện Thốt Nốt về cho Cần Thơ, đến năm 1954 lại trả huyện Thốt Nốt về cho Long Xuyên quản lý trở lại như trước.

Tháng 10 năm 1950 Long Châu Hậu hợp nhất với Hà Tiên thành Long Châu Hà, gồm 8 huyện: Tịnh Biên, Tri Tôn, Châu Phú A, Châu Thành, Thoại Sơn, Thốt Nốt, Giang Châu (hợp nhất hai huyện Giang Thành và Châu Thành của Hà Tiên cũ), Phú Quốc.

Năm 1951, nhập huyện Lấp Vò vào Long Châu Sa. Tháng 6 năm 1951, Long Châu Tiền hợp nhất với Sa Đéc thành Long Châu Sa, gồm 7 huyện: Châu Thành (của Sa Đéc cũ), Lai Vung, Cao Lãnh, Tân Hồng, Tân Châu, Phú Châu, Chợ Mới. Trong đó, hai huyện Tân Hồng và Tân Châu vốn là hai huyện Hồng Ngự và Tân Châu của Long Châu Tiền trước đó. Tháng 7 năm 1951, hợp nhất 2 huyện Tri Tôn và Tịnh Biên thành huyện Tịnh Biên; hợp nhất 2 huyện Châu Thành và Thoại Sơn thành huyện Châu Thành.

Tuy nhiên, tên các Long Châu Tiền, Long Châu Hậu, Long Châu Sa và Long Châu Hà không được chính quyền Quốc gia Việt Nam của Bảo Đại và chính quyền Việt Nam Cộng hòa công nhận.

Năm 1954, chính quyền Việt Minh giải thể các Long Châu Sa, Long Châu Hà, đồng thời khôi phục lại Châu Đốc, Long Xuyên, Sa Đéc và Hà Tiên như cũ.

Giai đoạn 1954-1975

Việt Nam Cộng hòa

Dân số Châu Đốc 1967
Quận	Dân số
An Phú	67.354
Châu Phú	168.021
Tân Châu	110.297
Tịnh Biên	40.717
Tri Tôn	64.127
Tổng số	450.516

Ban đầu, chính quyền Quốc gia Việt Nam và sau đó là Việt Nam Cộng hòa vẫn duy trì tên gọi Châu Đốc như thời Pháp thuộc.

Năm 1955 Châu Đốc có 5 quận: Châu Phú, Tân Châu, Tri Tôn, Tịnh Biên, Hồng Ngự với 70 xã.

Ngày 17 tháng 2 năm 1956, Việt Nam Cộng hòa tách quận Hồng Ngự ra khỏi Châu Đốc để nhập vào Phong Thạnh mới thành lập (sau đó lại đổi tên thành Kiến Phong). Ngày 22 tháng 10 năm 1956, chính quyền Việt Nam Cộng hòa thành lập An Giang trên cơ sở hợp nhất hai Châu Đốc và Long Xuyên trước đó. Cũng sau năm 1956, các làng gọi là xã.

Lúc này ở vùng đất cả hai Long Xuyên và Châu Đốc trước đó đều có quận Châu Thành cả. Tuy nhiên, do lỵ An Giang có tên là “Long Xuyên” và được đặt ở quận Châu Thành thuộc Long Xuyên cũ, cho nên quận Châu Thành thuộc Châu Đốc cũ được đổi tên là quận Châu Phú như ở giai đoạn 1919-1939.

Ngày 8 tháng 9 năm 1964, Thủ tướng chính quyền mới của Việt Nam Cộng hòa ký Sắc lệnh số 246/NV quy định kể từ ngày 01 tháng 10 năm 1964 tái lập Châu Đốc trên cơ sở các quận Châu Phú, Tân Châu, An Phú, Tri Tôn và Tịnh Biên cùng thuộc An Giang trước đó. Tỉnh Châu Đốc khi đó bao gồm 5 quận:

Quận Châu Phú: gồm 14 xã, quận lỵ đặt tại xã Châu Phú
Quận Tân Châu: gồm 8 xã, quận lỵ đặt tại xã Long Phú
Quận Tri Tôn: gồm 15 xã, quận lỵ đặt tại xã Tri Tôn
Quận Tịnh Biên: gồm 8 xã, quận lỵ đặt tại xã An Phú
Quận An Phú (được thành lập vào năm 1957): gồm 13 xã, quận lỵ đặt tại xã Phước Hưng.

Tỉnh lỵ Châu Đốc khi đó lại có tên là “Châu Phú”, do nằm trong địa bàn xã Châu Phú, quận Châu Phú.

Địa bàn thời điểm này tương ứng với toàn bộ các huyện thị Phú Tân, Châu Phú (trừ xã Bình Thủy), An Phú, Tân Châu, Tịnh Biên, 2/3 diện tích đất huyện Tri Tôn và thành phố Châu Đốc của Tỉnh An Giang, một phần huyện Giang Thành của Kiên Giang ngày nay.

Sau năm 1975

700px Southvietmap Bản đồ hành chính VNCH năm 1967 Chính quyền Cách mạng

Năm 1957, chính quyền Mặt trận Dân tộc Giải phóng Miền Nam Việt Nam và sau này là Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa Miền Nam Việt Nam cùng với Việt Nam Dân chủ Cộng hòa cũng giải thể và sáp nhập hai Long Xuyên và Châu Đốc với nhau để thành lập một mới, vẫn lấy tên là An Giang như phía chính quyền Việt Nam Cộng hòa đã thực hiện vào năm 1956.

Trong giai đoạn 1964-1971, địa bàn Châu Đốc của chính quyền Việt Nam Cộng hòa vẫn do An Giang của chính quyền Cách mạng quản lý.

Năm 1971, Trung ương Cục miền Nam quyết định thành lập Châu Hà, tách ra từ An Giang, trên phần đất Châu Đốc và Hà Tiên trước năm 1956. Đến tháng 5 năm 1974 chính quyền Cách mạng lại giải thể An Giang, tái lập các Long Châu Hà và Long Châu Tiền bao gồm cả một phần vùng đất Long Xuyên trước năm 1956.

Tỉnh Long Châu Tiền gồm 6 huyện, thị: thị xã Tân Châu, An Phú, Phú Tân A, Phú Tân B, Hồng Ngự và Tam Nông (nay là huyện Thanh Bình Đồng Tháp).

Tỉnh Long Châu Hà mới gồm 8 huyện: Châu Thành X, Châu Phú, Tri Tôn, Tịnh Biên, Huệ Đức, Châu Thành A, Hà Tiên, Phú Quốc và 2 thị xã Long Xuyên và Châu Đốc.

Tuy nhiên, tên các Châu Hà, Long Châu Hà và Long Châu Tiền cũng không được chính quyền Việt Nam Cộng hòa công nhận, mà thay vào đó vẫn sử dụng tên Châu Đốc cho đến năm 1975.

Sau ngày 30 tháng 4 năm 1975, chính quyền quân quản Cộng hòa miền Nam Việt Nam ban đầu vẫn duy trì các Long Châu Hà và Long Châu Tiền như trước đó cho đến đầu năm 1976. Lúc này, chính quyền Cách mạng cũng bỏ danh xưng “quận” có từ thời Pháp thuộc và lấy danh xưng “huyện” (quận và phường dành cho các đơn vị hành chánh tương đương khi đã đô thị hóa).

Ngày 20 tháng 9 năm 1975, Bộ Chính trị ra Nghị quyết số 245-NQ/TW về việc bỏ khu, hợp trong toàn quốc “nhằm xây dựng các thành những đơn vị kinh tế, kế hoạch và đơn vị hành chính có khả năng giải quyết đến mức cao nhất những yêu cầu về đẩy mạnh sản xuất, tổ chức đời sống vật chất, văn hóa của nhân dân, về củng cố quốc phòng, bảo vệ trị an, và có khả năng đóng góp tốt nhất vào sự nghiệp chung của cả nước”. Theo Nghị quyết này, địa bàn các Long Châu Hà và Long Châu Tiền sẽ được chia ra vào sáp nhập vào các mới, tên gọi mới cùng với nơi đặt lỵ sẽ do địa phương đề nghị lên. Cụ thể như sau:

Tỉnh Rạch Giá (ngoại trừ 2 huyện Vĩnh Thuận và An Biên) cùng với toàn bộ diện tích Long Châu Hà và huyện Thốt Nốt của Cần Thơ sẽ hợp nhất lại thành một .
Tỉnh Long Châu Tiền, Sa Đéc và Kiến Tường sẽ hợp nhất lại thành một

Nhưng đến ngày 20 tháng 12 năm 1975, Bộ Chính trị lại ra Nghị quyết số 19/NQ điều chỉnh lại việc hợp nhất ở miền Nam Việt Nam cho sát với tình hình thực tế, theo đó chỉ hợp nhất một phần các Long Châu Tiền và Long Châu Hà trước đó lại thành một mới. Địa bàn mới này sẽ tương ứng với Châu Đốc và An Giang thời Việt Nam Cộng hòa, ngoại trừ huyện Thốt Nốt.

Sau năm 1975

Sau năm 1975, Châu Đốc bị giải thể, sáp nhập vào An Giang theo sự phân chia sắp xếp hành chính của Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam.

Địa bàn Châu Đốc cũ ngày nay tương ứng với các huyện Châu Phú, An Phú, thị xã Tịnh Biên, Phú Tân, thành phố Châu Đốc, thị xã Tân Châu ; phần lớn huyện Tri Tôn của An Giang ; một phần huyện Giang Thành của Kiên Giang. Nếu kể luôn thời điểm trước năm 1956 thì Châu Đốc bao gồm thêm thị xã Hồng Ngự và các huyện Hồng Ngự, Tân Hồng; một phần các huyện Tam Nông, Thanh Bình cùng thuộc Đồng Tháp; các quận huyện Vĩnh Thạnh, Thốt Nốt; một phần huyện Cờ Đỏ của thành phố Cần Thơ.

Hiện nay, địa danh “Châu Đốc” chỉ còn được dùng để chỉ thành phố Châu Đốc, đơn vị hành chính cấp huyện trực thuộc An Giang.

Phân chia hành chính

Năm 1901

Tổng Thành Tín (誠信, nguyên là các làng nằm dọc hai bờ kinh Vĩnh Tế thuộc huyện Hà Dương và phần còn lại của huyện Hà Âm) gồm 5 làng: Vĩnh Điều, Vĩnh Gia, Vĩnh Lạc, Vĩnh Quới, Hưng Nhượng.

Tổng Quy Đức (nguyên là các làng dọc bờ nam kinh Vĩnh Tế trước thuộc huyện Hà Dương) gồm 5 làng: An Nông, An Thạnh, Phú Thạnh, Nhơn Hòa, Thới Sơn.

Tổng Thành Ý (nguyên là đất huyện Hà Dương) gồm 8 làng: Tà Đảnh, Thuyết Nạp, Trát Quan, Tu Tế, Văn Giáo, Vĩnh Trung, Xuân Tô, An Cư.

Tổng Thành Ngãi (nguyên là đất thuộc huyện Hà Dương) gồm 8 làng: Ba Chút, Bích Trì, Bôn Ca, Châu Lăng, Lê Huất, Lương Đô, Phi Yên, Trầm Văn.

Tổng Thành Lễ (誠禮, nguyên là đất huyện Hà Dương) gồm 6 làng: An Tức, Đôn Hậu, Giai Âm, Nam Qui, Phi Cấm, Tri Tôn.

Tổng Thành Tâm (nguyên là đất huyện Hà Dương) gồm 4 làng: Cô Tô, Nam Chỉ, Ngôn Nạp, Ô Lâm.

Tổng Châu Phú (nguyên là đất huyện Tây Xuyên) gồm 21 làng: Châu Phú, Khánh An, Khánh Bình, Khánh Hội, Nhơn Hội, Phú Hội, Vĩnh Hội; Vĩnh Hội Đông, Vĩnh Khánh, Vĩnh Tế, Vĩnh Nguơn, Vĩnh Trường, Vĩnh Hưng, Phước Hưng, Đa Phước, Mỹ Đức, Kacoi, Kacoki, Lama, Sbâu, Hà Bao.

Tổng An Lương (nguyên là đất các huyện Tây Xuyên và Đông Xuyên) gồm 18 làng: Bình Long, Bình Mỹ, Bình Thạnh Đông, Hòa Hảo, Hòa Lạc, Khánh Hòa, Vĩnh Hậu, Vĩnh Lộc, Vĩnh Phong, Vĩnh Thạnh Trung, Thạnh Mỹ Tây, Phú Hữu, Hưng Nhơn, Hiệp Xương, Đồng Đức, Châu Giang, Phum Soài, Katambong.

Tổng An Thành (nguyên là đất huyện Đông Xuyên) gồm 12 làng: Long Khánh, Long Sơn, Long Thuận, Long Phú, Phú Thuận, Phú Lâm, Phú Hội Đại, Phú An, Tân An, Vĩnh Hòa, Vĩnh Xương, Vĩnh Xuyên.

Tổng An Phước (nguyên là đất Định Tường và một phần huyện Đông Xuyên) gồm 12 làng: An Long, An Bình, Bình Thạnh, Bình Phú, Tân Long, Tân Hội, Tân Huề, Tân Quới, Tân Thành, Thường Lạc, Thường Phước, Thường Thới.

Năm 1939

Quận Châu Thành có 3 tổng:

Tổng An Lương gồm 10 làng: Bình Long, Bình Mỹ, Bình Thạnh Đông, Hiệp Xương, Hòa Lạc, Hưng Nhơn, Katambong, Khánh Hòa, Thạnh Mỹ Tây, Vĩnh Thạnh Trung
Tổng An Phú gồm 11 làng: Kacoki, Tân Hội, Khánh An, Khánh Bình, Nhơn Hội, Phú Hữu, Phum Soài, Vĩnh Lộc, Phước Hưng, Phú Hội, Vĩnh Hội Đông
Tổng Châu Phú gồm 10 làng: Châu Phú, Đa Phước, Hà Bao, Mỹ Đức, Châu Giang, Vĩnh Phong, Vĩnh Tế, Vĩnh Nguơn, Vĩnh Hậu, Vĩnh Trường.

Quận Tân Châu có 2 tổng:

Tổng An Lạc gồm 3 làng: Hòa Hảo, Phú An, Phú Lâm
Tổng An Thạnh gồm 8 làng: Long Khánh, Long Phú, Long Sơn, Long Thuận, Phú Thuận, Tân An, Vĩnh Hòa, Phú Vĩnh.

Quận Hồng Ngự có 2 tổng:

Tổng Cù Lao Tây gồm 3 làng: Tân Huề, Tân Long, Tân Qưới
Tổng An Phước gồm 8 làng: An Bình, An Long, Bình Thạnh, Tân Hội, Tân Thành, Thường Lạc, Thường Phước, Thường Thới.

Quận Tịnh Biên có 3 tổng:

Tổng Quy Đức gồm 4 làng: An Nông, An Phú, Thới Sơn, Nhơn Hưng
Tổng Thành Tín gồm 2 làng: Vĩnh Gia, Lạc Qưới
Tổng Thành Ý gồm 5 làng: Thuyết Nạp, Văn Giáo, Vĩnh Trung, Xuân Tô, Yên Cư.

Quận Tri Tôn có 3 tổng:

Tổng Thành Ngãi gồm 5 làng: Ba Chút, Bồn Tai, Châu Lang, Lê Huất, Lương Phi
Tổng Thành Tâm gồm 2 làng: Cô Tô, Ô Lâm
Tổng Thành Ý gồm 3 làng: Tà Đảnh, Trác Quan, Tú Tề.

Năm 1970

Quận An Phú gồm 11 xã: Đa Phước, Khánh An, Khánh Bình, Nhơn Hội, Phú Hội, Phú Hữu, Phước Hưng, Vĩnh Hậu, Vĩnh Hội Đông, Vĩnh Lộc, Vĩnh Tường.

Quận Châu Phú gồm 15 xã: Bình Long, Bình Mỹ, Bình Thạnh Đông, Châu Giang, Châu Phong, Châu Phú, Hiệp Xương, Hòa Lạc, Hưng Nhơn, Khánh Hòa, Mỹ Đức, Thạnh Mỹ Tây, Vĩnh Ngươn, Vĩnh Tế, Vĩnh Thạnh Trung.

Quận Tân Châu gồm 9 xã: Hòa Hảo, Long Phú, Long Sơn, Phú An, Phú Lâm, Phú Vinh, Tân An, Vĩnh Hòa, Vĩnh Xương.

Quận Tịnh Biên gồm 10 xã: An Nông, An Phú, Ba Chúc, Lạc Qưới, Nhơn Hưng, Tân Khánh Hòa, Thới Sơn, Vĩnh Điều, Vĩnh Gia, Xuân Tô.

Quận Tri Tôn gồm 12 xã: An Cư, An Hảo, An Lạc, An Túc, Cô Tô, Lệ Tri, Lương Phi, Ô Lâm, Tri Tôn, Tú Tề, Văn Giáo, Vĩnh Trung.